He Mahere Reo mō te Hapori

 

He kōrero ārahi ēnei mō te hunga whai huatau mō te whakakaha ake i te reo Māori i ngā hapori.

Me aha tātou ki te whakakaha ake i te reo Māori i tō mātou hapori?

He waihanga i tētahi mahere reo ā-hapori

Ka taea hoki e ngā hapori e whai nei ki te whakakaha i te kōrerotia o te reo Māori te hanga i ā rātou ake mahere reo. Mā te whakamahere e tautoko i te hunga hiahia ki te whakamahi, ki te whakarongo me te whai kitenga hoki i te reo i te hapori. Ka noho ahurei ia hapori me ōna anō rōpū, ōna anō reanga tau, ōna anō momo tāngata; ngā painga, ngā kino me ngā whāinga. Tērā pea he tokomaha ngā tāngata, ngā kura, ngā wāhi me ngā wāhi mahi kei te hapori hei tautoko i ō rātou huarahi ki te reo Māori, auare ake rānei. Mā te whai whakaaro ki ēnei āhuatanga katoa ka mārama ai pea te hapori ki te mahere reo hei kōkiritanga mā rātou.

Kei roto i ngā ringaringa o te hapori, o te rōpū rānei te whakatau he aha ā rātou whāinga tōmua, ā rātou whāinga me ā rātou tūmahi mō te whakarauora i te reo.

Etahi āhuatanga hei whakaaro māu:

Aroā matua:

E pēhea ana te nui o ō tātou mōhio ki te reo, ki ngā hītori o te reo Māori me ngā hua o te noho reorua?

Whakamahinga:

Ki hea tātou rongo ai, kōrero ai, kite ai, tuhi ai i te reo Māori?

Ako:

Me pēhea tā tātou ako i te reo Māori?

Mana:

Me pēhea tā tātou whakaaweawe i ngā waiaro pai mō te reo Māori?

Pātaka reo:

Me pēhea tā tātou whakaea i ngā āputa mātauranga, arā, te kimi kupu, aha atu, aha atu? 

Whakahihiko:

Me pēhea tā tātou whakahihiko i a tātou anō, me ētahi atu ki te kōrero Māori?

Hapori:

Me pēhea tā tātou hanga, karapoti rānei i a tātou anō ki tētahi hapori kōrero?

 

Ētahi āhuatanga hei whakaarotanga inā waihangatia he mahere reo mō tō hapori

Ngā wāhanga nui o tētahi mahere reo

He pātai hei whakaarotanga

He aha ō tātou mōhio ki tō tātou hapori, me te momo ora o te reo Māori o mohoa nei?

 

Tokohia ngā kaikōrero i te reo kei tō tātou hapori?
He aha ngā taipakeketanga o ngā kaikōrero?
E pēhea ana ō rātou matatau ki te kōrero Māori?
Kei hea ngā kaikōrero e noho ana, e mahi ana?
Kei hea te reo Māori e whakamahia ana i te hapori? (Ngā wāhi me ngā wā.)
He aha ngā tūhononga reo Māori kei te kōkiritia i te hapori? (Hei tauira, i waenganui i te kaunihera ā-rohe me ngā kura.)
Ka pēhea tā te hapori manaaki i te reo?

He aha ō tātou whāinga ā-hapori, me ngā whāinga tōmua mō te reo Māori?

He aha ngā whāinga ā-hapori mō te reo Māori?
He aha ngā mahi hei whakatutuki mā te hapori, ā, hei āhea tutuki ai?
Ki tā te hapori, ko hea te wā tika hei whakamahi i te reo Māori? Anei ētahi tauira:

·         hei reo i te kāinga;

·         hei reo ōkawa, hei tauira, ki runga marae;

·         hei reo ōpaki – ngā whakawhiti kōrero o ia rā.

He aha ngā huarahi me ngā tūmahi hei whiriwhringa mā tātou?

 

He aha ngā momo tūmahi, huarahi, rautaki hoki hei whakamahinga mā te hapori?

He aha ngā wāhi (tērā pea ka wātea mai) e harikoa ai te noho tahi a ngā kaikōrero hou, matatau hoki? Hei tauira, ngā tūmahi hāngai ki ngā kaumātua me ngā rangatahi, ngā hapori pae pāhopori me ngā noho wānanga rumaki.

 

He aha ngā āhuatanga e mōhio nei tātou

E toru ngā huarahi hirahira mō te whakarauora reo: ko te rumaki, ko te toro ki ngā tautoko ā-mātanga me ngā whakawhitiwhitinga tikanga i waenganui i ngā hapori reo.

Rumaki

He āwhinatanga nui mēnā ka whai wā, ka whai wāhi hoki e “noho rumaki” ai te katoa, e ponitakatia ana te hunga kōrero Māori ki te reo Māori. Ko ētahi tauira: ko ngā kōhanga reo, ko ngā kura, ko Te Ataarangi me ngā kura reo.

Tautoko ā-mātanga

He āwhinatanga nui mēnā he hunga kei reira hei tautoko i te hunga ako, koia anō rā mēnā ka whakatauria e te hunga ako me tō ratou hapori i ngā momo āwhina e hiahiatia ana, ā, hei āhea. Ko ētahi tauira:

  • Ngā kaumātua (te hunga matatau ki te kōrero) hei ārahi i ngā kaikōrero ririki;
  • Ngā mātanga pērā i ngā kaiwhakamahere reo, ngā kaiwetereo me ngā kairangahau e taea ana te tuku āwhina ki ngā hapori ki te hanga mahere reo, ki te hanga rauemi rānei e hāngai ana ki ngā mita o aua hapori.
  • Ngā mema hapori kua huri hei mātanga mō ō rātou ake hapori reo (arā, mā roto i ngā wānanga reo, mā roto rānei i te whai i tō rātou ake mātanga).

 

Tuhituhinga

  • Mā te pānui pukapuka, ngā waiata, ngā taupānga, ngā papakupu, ngā pikitia me ngā tohu e āwhina i ngā pākeke me ngā tamariki ki te ako.

Ngā whakawhitiwhitinga tikanga

  • Ka pai kē atu mēnā ka tuarihia atu, ka tuarihia mai ngā tikanga ārahi i waenga pū i ngā hapori reo.

He mea tiki atu ngā pārongo kei tēnei whakarāpopototanga i te arotakenga tuhinga i oti i a Te Wāhanga–NZCER mō Te Mātāwai hei tautohu i ngā tikanga whakarauora reo mō ngā whānau me ngā hapori.

Inā te huhua o ngā rangahau tauwhāiti whakarauora i te reo Māori kua taunakitia e Te Mātāwai (me ngā whānau, hapori hoki). Kei te wāhanga e whai nei whakamāramatia ai ngā kōrero e puta mai ana i ngā rangahau mō te āhua ki te whakarauora reo, me te whakarato hoki i ētahi pāraharaha hei tautoko i tō whānau, i tō hapori rānei.

He aha te tikanga o tēnei?

Ko te matū o ngā mahi whakarauora i te reo kia tahuritia mai hei reo mō ia rā, mō ia rā mā te whakapiki ake i te tokomaha o ngā kaikōrero, me ngā wāhi maha hoki kia whakamahia. Ka ora ake te reo mehemea ia rā, ia rā whakamahia ai i ngā hapori ka toitū hei ngā rā ki tua mā te tuku iho i te reo i ngā hīkoinga atu me ngā hīkoinga mai.

Ko te hapori reo whaiora tērā e rangona ana te reo hei reo kōrero mō tētahi whakatipuranga, me waenganui hoki i ngā rōpū aropā.

E hāngai ana te whakarauoratanga o te reo tūāpapa whāiti ki ngā ngohe a ngā whanau me ngā hapori e whakarauora nei i te reo Māori. Koinei te aronga o Te Maihi Māori, me ngā mahi a Te Matawai. Ka hāngai pū ngā tūmahi whāiti ki ngā rohe, hāunga rā ngā ngohe whānui aro kē ana ki te motu whānui, ki ngā tari kāwanatanga. Ko ngā ngohe whānui te aronga o Te Maihi Karauna, me ngā tari kāwanatanga e kawe ana i te haepapa ki te whakatinana i Te Maihi Karauna.

 

He aha ngā tino tohu mō te whakarauoratanga o te reo?

Kei te whakaae ngā kohinga tuhituhinga e rima ngā tino tohu mō tēnei mea te whakarauoratanga reo: ko te ako, whakamahinga, aroā, mana me te pātaka reo. Hei tā ngā rangahau a Rangahau Mātauranga o Aotearoa (NZCER) e rua ngā tohu i tua atu: ko te whakahihiko me ngā hapori.

 

Tohu

He whakamārama e hāngai ana ki te tūāpapa whāiti mō te whakarauoratanga

Ako

He ako i te reo – hei tauira, mā te ōpaki o te ako, arā, mā te whakarongo ki ngā whaikōrero, ki ngā karanga rānei; mā te rongo me te whakamahi i te reo i te kāinga, i ngā wāhi hapori pāpori rānei; ā, mā te ōkawa hoki o te ako i te reo ki ngā akomanga Māori

Whakamahinga

He whakamahi i te reo ki te kāinga, ki te hapori rānei – hei tauira, mā te kōrero, mā te whakarongo, mā te pānui me te tuhituhi hoki

Aroā matua

Kia mārama ki te whakarauora i te reo – hei tauira, e mōhio ana mā te rūmaki ki te reo ka tautokotia te aroā matua

Mana

He whakamana i te reo i ngā tūāpapa katoa – hei tauira, ka manawanui te whanau ki te ako i te reo Māori nō te mea ka whakaūtia tō rātou tuakiritanga

Pātaka reo

He puna kupu, he puna tātaki kupu, he wetereo me ngā kārawarawa reo – hei tauira, ko ngā rerenga kōrero ka taea e ngā mātua te whakamahi i te kāinga

Whakahihiko

Ka rerekē te hihiko o te tangata ki te ako me te whakamahi i tētahi reo, ā, ka riro kē mā ētahi atu o ngā tohu nei e akiaki i a ia.

Hapori

He whai wāhi atu ki tētahi hapori kōrero, mā reira rawa whakamahia ai te reo ia rā, ia rā. 

 

Me aha tātou ki te whakarauora i te reo Māori?

Mō te āhua ki ngā whānau me ngā hapori, kua kite nei mātou ko te aronga o te whakarauora reo kei ngā mahinga reo o ia rā, ia rā; ko te whakapiki, ko te whakapakari i te whakamahinga me te ako hoki o te reo Māori. He mea nui hoki te whakamataara i te aroā matua hei tautoko i ngā whānau i ā rātou whakataunga mō te reo Māori.

Kei ia whānau, kei ia hapori tāna anō horopaki, nā reira, ehara i te mea kotahi anake te huarahi tika hei whakarauora i te reo. Ka pai noa iho ētahi whiringa, huarahi rānei ki ētahi tāngata, engari anō pea ētahi atu. Heoi, arā ētahi āhuatanga nui hei tautoko i ngā whānau me ngā hapori ki te para i te huarahi tika e hāngai ana ki te horopaki. Tae noa mai ki te māramatanga ki tōu ake horopaki, ngā pūkenga reo o ōu mema, me ngā momo ara tautoko e wātea ana hei waihanga mahere tika mō tō whānau, hapori rānei.

Kua hangaia e mātou ētahi pāraharaha hei tautoko i a koe ki te hanga mahere reo Māori e rata ana ki tōu ake whānau, hapori rānei.