Kua puta te rangahau hou mō ngā kohuki reo Māori

Pānui Pāpāho

Nō te rā nei puta ai te pūrongo hou e kīia nei, ko ‘Ngā Wheako Kōhuki o Ia Rā ki Te Reo Māori’, he mea tuhi nā Tākuta Mohi Rua, he mea whakamānu hoki e Te Mātāwai, e tūhura ana i ngā kōrero tuku a ētahi tāngata e pōkaikaha ana ki te ngaronga o te reo me ōna kohukitanga.

Tokorima ngā whānau i whai wāhi mai ki tēnei rangahau, ā, kei te pūrongo kitea ai ngā tātaritanga mō tētahi tokotoru. Me kī, nō te whakatipuranga i whānau mai i waenganui i te tau 1965 ki te 1980, nō te reanga tuatahi i tipu mai i te wā o te hekenga nui a te Māori ki ngā taone nui.

I tēnei horopaki, i tino tāmia ngā tikanga tuku iho i te mātauranga, ā, ko te reo tētahi o ngā taonga kīhai i whāingaia ki a rātou. Nō reira te pānga mai o te whakamā, o ngā uauatanga me ngā pōkaikaha o ō rātou ahurea ki a rātou e takahi nei i te huarahi o te ako me te whakaora mai anō i ō rātou reo.

E kī ana te kairangahau nei, a Tākuta Rua, he nui ngā mata o ngā kōhuki reo Māori nei pupū mai ai i ngā whakamau ki ngā pēhitanga o mua me ngā whakamau tuku iho i hua mai ai ngā take porihanga-ahurea, ōhanga hoki ki te Māori o ēnei rā.

Hei tāna: “I puta i te tokotoru i uiuitia te hōhonutanga o ō rātou wheako mō te āhua ki ō rātou kōhukitanga mō te kore i tipu mai me te reo Māori, mō ō rātou ake wehi ki ngā hapa, me ngā taumahatanga kia matatau ai ō rātou reo. I tukuna mai ā rātou kōrero i runga i te tika me te pono, ā, i noho tapu hoki.”

I kōrero tētahi o rātou mō ngā wheako o ōna mātua, arā, nō te reanga rāua i patua, i hāua rānei e ngā kaiako o aua wā.

Hei tāna: “Ina kōrero Māori ai rāua, ahakoa iti noa nei te kōrerotia i te kura, i patua rāua…nā reira, me kī, ka mārama pea koe ki ngā kohuki i pā ki ōku mātua, me ō rāua wāwata mō ā rāua tamariki. Nā runga i tā rāua i kite ai, i pōhēhē rāua koirā te huarahi tika, nā whai anō pea i riro ko te reo Pākehā te reo hei ako ki tua”.  

E mea ana te Hoa-Toihau o Te Mātāwai, a Mātai Smith, he rangahau e pūrangiaho ai ō tātou māramatanga ki tēnei kaupapa hei anga whakamua, me te whakapūmau hoki i te hirahiratanga o te reo Māori hei tūhono anō i te tangata ki tōna tuakiritanga.

Ko tāna: “Mārama kehokeho ana ngā taupā maha kua hua mai i ngā kohuki reo Māori e ārai atu ana i te whakarauoratanga o te reo. He tauira pai kei te hunga i uiuitia mō ō rātou ake whānau e uekaha ana kia makere ngā here kohuki nei. Kia noho mai ko ō rātou kōrero hei kupu whakaaweawe i ētahi atu anō whānau e kaha nei ki te patu i te whakamā ka pā ki te hunga e ako nei i te reo.”

“Ko ngā kaupapa e whai nei ki te kaupare i ngā kohuki reo Māori, me hāngai hāngai katoa ki ngā whānau, ki ngā hapū, ki ngā iwi me ngā hapori; mō te ara whai i te reo, he mea nui tēnei mea, te horopaki.”

Ka whaiwhai haere te tuhinga o ‘Ngā Wheako Kōhuki o Ia Rā ki Te Reo Māori’ i te rangahau nā Roa me Roa (2023) i tuhi, he tuhinga huataki ake i ngā māramatanga ā-rangahau nei ki ngā kohuki o te reo Māori; ko tōna whakamāramatanga, ko ngā tāmitanga me ngā pōkaikaha ā-ngākau, ā-hinengaro, ā-tinana, ā-wairua hoki ka pā ki te Māori i te korenga ōna i matatau ki te reo Māori. Ka whaiwhai haere hoki tēnei i te pūrongo o ‘Manawa ū ki te reo Māori’, nā Te Huia, Ahu, Muller me Fox i te tau 2019.

-kua mutu-

Ngā pitopito kōrero ki te etita

·         E āhei ai tō pānui i Ngā Wheako Kohuki o Ia rā ki Te Reo Māori, tirohia tōna whakamāoritanga me tōna whakapākehātanga kei tā mātou paetukutuku ki konei.(external link)

  • He hinonga motuhake a Te Mātāwai e mahi ngātahi nei me te Karauna ki te arataki i ngā mahi whakarauora i te reo mō ngā iwi M~aori that works in partnership with the Crown to lead Māori language revitalisation for iwi Māori as kaitiaki of the Māori language. Te Mātāwai was established by Te Ture mō te Reo Māori (Māori Language Act 2016).

  • He Ahorangi Takirua a Tākuta Mohi Rua (Ngāi Tūhoe, Ngāti Awa and Ngāti Whakaue) nō Te Wānanga o Waipapa. He kaimātai hinengaro a Tākuta, ā, ko te matua o āna mahi ko ngā Mātaitanga Hinengaro ā-Hapori, ā-Kaupapa Māori, ā-Iwi Taketake hoki. Ko ngā mahi whakaako, rangahau hoki a Tākuta Rua ka hāngai pū ki ngā take tōritenga hauora Māori, ki te hauora o ngā tāne Māori, ki te hunga noho rawakore, ki te hunga kore kāinga, ki ngā tikanga rangahau Māori, ā, nō nā tata nei ia aro ai ki ngā mahi hākinakina Māori.

  • Mō ngā pātai pāpāho, tēnā whakapā mai ki te Kaiwhakahaere Whakapāpā, ki a Mish Rikihana-Vieira: michelle.rikihana-vieira@tematawai.maori.nz, waea mai rānei ki: 022 322 6297.